धान्यांची कुळकथा

सांगोपांग माहिती सोप्या भाषेत देणारे धान्यांची कुळकथा

आपण तांदूळ, गहू, ज्वारी, मका, व विविध प्रकारची कडधान्ये विकत घेत असतो. तांदूळ, गहू, आदी घेऊन आपण घरी येतो. मात्र यातही काही लोक असे असतात की, कोणता तांदूळ हवा, त्याचा प्रकार कोणता, वासाचा आहे की नाही, याची विचारपूस करूनच तांदूळ खरेदी करीत असतो. या व्यक्तीला तांदळाचे जुजबी ज्ञान असते. याहून अधिक ज्ञान शेतकऱ्यास असते. थोडक्यात सांगावयाची गोष्ट अशी की शेती, शेतीशास्त्र, विविध प्रकारची धान्ये, त्याचा इतिहास, त्याच्या जाती, पोटजाती, प्रत्येक जातीचे वैशिष्ट्ये या साऱ्या गोष्टी आपणास म्हणजेच सर्वसामान्य माणसास माहीतच नसतात.

तांदूळ हे एक रानटी गवत आहे, हे वाचून तुम्हाला आश्चर्य वाटले ना. मलाही तसेच वाटले होते. परंतु हे सत्य आहे. याच रानटी तृणधान्याने आता जवळपास संपूर्ण जग व्यापले आहे. जगात तांदळाच्या जवळपास 30 हजार जाती आहेत. भारतात लावल्या जाणाऱ्या जातींचेच (वाण) 5 ते 6 हजार प्रकार आहेत. जगातल्या कोणत्याही देशात भारताएवढे प्रकार सापडत नाहीत. वैदिक वाङ्‌मयातही तांदळाचा उल्लेख आहे. तांदळाचा प्रकार, लवकर येणारा, उशिरा येणारा, कमी पाण्यातला, जास्त पाण्याला, खाऱ्या पाण्यात पिकणारा हा सर्व उल्लेख वैदिक वाङ्‌मयात आहे. इ.स.पूर्व 320 साली अलेक्झांडरने भारतावर स्वारी केल्यानंतर ग्रीकांना तांदूळ या पिकाची माहिती झाली.

मक्याचे मूळ अमेरिकेत आहे. 75 टक्के मक्याचे पीक अमेरिकेत होते. अमेरिकेच्या जवळपास प्रत्येक प्रांतात मक्याचे पीक घेतले जाते. पौर्वात्य देशात मक्याचा उल्लेख आढळत नाही. बायबल ग्रंथातही मक्याच्या उल्लेख येत नाही. ग्रीक भाषेत मका या अर्थाचा एकही शब्द सापडत नाही. पौर्वात्य चीन व भारताच्या वेदासारख्या प्राचीन वाङ्‌मयात सुद्धा मक्याचा संदर्भ कुठेही नाही. त्या भागातल्या पुरावशेषात गहू, तांदूळ सापडतात परंतु मक्याचा मागमूसही सापडत नाही.
गव्हाचे प्राचीन दाणे इराकच्या पूर्व भागातल्या जार्मो या ठिकाणी उत्खननात सापडले आहेत. जार्मो खेडे गव्हाची गंगोत्री असावी, असे मानले जाते. भारतीय गव्हालाही प्राचीन इतिहास आहे मोहोंजोदारोच्या उत्खननात गव्हाच्या दाण्यांचे अवशेष सापडले आहेत. डॉ.एम.एस. स्वामीनाथन यांनी काही शास्त्रज्ञांच्या मदतीने गव्हाच्या जातीत सुधारणा करीत हरितक्रांतीची पायाभरणी केली होती. 63-64 साली असणारे गव्हाचे एक कोटी टनांचे उत्पादन 1999 पर्यंत साडेसात कोटी टनांवर गेले. धान्याची कोठारे दुथडी भरून वाहू लागली.

ही सर्व माहिती नागपूर मधील नचिकेत प्रकाशन या सुप्रसिद्ध प्रकाशन संस्थेने धान्यांची कुळकथा हे डॉ. क.कृ.क्षीरसागर यांचे पुस्तक प्रकाशित केले आहे, त्यात वाचावयास मिळते. अवघ्या 62 पानांच्या या छोटेखानी पुस्तकात लेखकाने आपल्याजवळ असलेला कुषी ज्ञानाचा खजिनाच वाचकांसमोर ठेवला आहे. खरे तर सर्वसामान्य माणसाला कृषीक्षेत्राचे काही एक ज्ञान नसल्याने त्याला हे पुस्तक हाती घ्यावेसे वाटणार नाही. परंतु एकदा का या पुस्तकाची पाने वाचावयास सुरूवात केली की मग त्याला पुस्तक खाली ठेवावेसे वाटणार नाही. एका बैठकीतच पुस्तक वाचावेसे वाटेल. पुस्तकाचा टाईपही वाचनीय आहे, सुबक आहे. भाषा किल्ष्ट नाही, सरळ सोपी व मनोरंजक आहे.

विशेष म्हणजे भारतीयांना कृषिशास्त्राचे किती सखोल ज्ञान होते, याची उदाहरणे देऊन वाचकाच्या ज्ञानात भर घालणारे हे पुस्तक आहे. आजचा जमाना फास्टफूडचा आहे. आपण जे अन्न खातो, वा विविध पदार्थांची चव खाखतो. ते कशापासून बनतात. त्यासाठी कोणत्या प्रकारचे धान्य, तेल, भाज्या वापरल्या जातात, याचे ज्ञान आपणास नसते. हे सर्व जाणून घेण्याचा प्रयत्न आपण कधी केला आहे का, असा प्रश्न आपण स्वत:स करून पहावा. आपण खातो ते अन्न धान्य कोठून येते? कसे निर्माण होते? ते कोण तयार करतो? या धान्यांची कुळकथा काय? धान्यांचा इतिहास काय सांगतो? ही धान्ये तयार करताना शेतकऱ्याला किती काबाडकष्ट सहन करावे लागतात, त्यासाठी त्याला कोणकोणत्या प्रकारची साधने वापरावी लागतात. कोणत्या परिस्थितीशी झगडावे लागते. निसर्गावर तो कसा अवलंबून असतो, आदी गोष्टींची आपल्याला काही एक माहिती नसते.

ही सर्व माहिती लेखक डॉ. क्षीरसागर यांनी धान्यांची कुळकथा या छोट्याशा पुस्तकेच्या माध्यमातून सर्वसमान्य वाचकाला देण्याचा प्रयत्न केला आहे. डॉ. क्षीरसागर यांनी जसे प्रयत्न केले त्याच प्रमाणे नचिकेत प्रकाशनानेही हे पुस्तक प्रसिद्ध करून वाचकाला कृषी क्षेत्राच्या जवळ नेण्याचा चांगला प्रयत्न केला आहे. या पुस्तकात लेखकाने तांदूळ, मका, गहू, ज्वारी, कडधान्ये आदींची सविस्तर कुळकथाच आपल्यासमोर उलगडून दाखविली आहे. विविध जातींच्या धान्यांची माहिती देत असतानाच त्या त्या धान्याची तुलनात्मक आकारमानाची रेखाचित्रेही दिली आहेत. छायाचित्रे व रेखाचित्रे यांचा वापर करून पुस्तक सजीव करण्याचा चांगला प्रयत्न झाला आहे. ज्वारीच्या शास्त्रीय वर्गीकरणाबरोबरच आपल्याला माहीत नाही असे ज्वारीचे किती तरी औद्योगिक उपयोगही पुस्तकात नमूद करण्यात आले आहेत.

पुस्तकाच्या अखेरीस भविष्यात अन्नधान्याचा तुटवडा या विषयी भारतातील आतापर्यंतच्या आर्थिक व अन्नधान्य समस्यांचा लेखकाने धावता आढावा घेऊन अन्न उत्पादनातील विविध घटकांविषयी सांगोपांग चर्चा केली आहे. भविष्यात अन्नधान्याची समस्या कशी सोडवू शकू, यासंदर्भात विवेचन करून दिलासा दिला आहे.

एकूणच काय तर लेखकाने सर्वसामान्य वाचकाला वाचावासा न वाटणारा विषय अत्यंत सोप्या भाषेत, ज्ञानात भर घालत वाचकांच्या मनापर्यंत पोहचविण्याचा प्रयत्न केला आहे. नुसताच पोचविला नाही तर कृषिक्षेत्राविषयी आपुलकी निर्माण करणारा आहे. शेताच्या बांधाकडे आपली पाऊले वळवावयास बाध्य करेल, असे हे पुस्तक आहे, असे म्हणता येईल.

हे पुस्तक प्रकाशित करून नचिकेत प्रकाशनाने साहित्य क्षेत्रात एक नवी चांगली भर घातली आहे, असे म्हणावे लागेल.
धान्याची कुळकथा - विलास कुळकर्णी
पाने : 62, किंमत : 60 रू.
लेखक : डॉ. क.कृ. क्षीरसागर
प्रकाशक: नचिकेत प्रकाशन, नागपूर